Hiện nay, thuật ngữ “đa cấp” (Multi-Level Marketing – MLM) luôn là chủ đề gây nhiều tranh cãi và thu hút sự chú ý trong giới kinh doanh. Mô hình này xuất hiện trong nhiều lĩnh vực và là nguồn thu nhập của không ít người. Tuy nhiên, sự nhập nhằng giữa mô hình kinh doanh hợp pháp và các chiêu trò lừa đảo kim tự tháp đã khiến công chúng hoài nghi về bản chất thực sự của nó.
Vậy, bán hàng đa cấp là gì? Mô hình này hoạt động như thế nào và làm sao để người tiêu dùng cũng như người tham gia có thể phân biệt rõ ràng giữa cơ hội kinh doanh chân chính và cái bẫy tài chính? Hãy cùng tìm hiểu chi tiết và cập nhật các quy định pháp luật liên quan đến mô hình kinh doanh phức tạp này.
Bán hàng đa cấp (mlm) là gì? Định nghĩa và bản chất
Bán hàng đa cấp, hay còn gọi là kinh doanh đa cấp (Multi-Level Marketing – MLM), là một phương thức bán hàng trực tiếp đến người tiêu dùng thông qua một mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh.
Khái niệm về bán hàng đa cấp là gì?
Theo quy định pháp luật Việt Nam, cụ thể là Nghị định 40/2018/NĐ-CP (về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp), bán hàng đa cấp được định nghĩa là một phương thức kinh doanh trong đó người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng và các lợi ích kinh tế khác từ hai nguồn chính:
- Doanh số bán hàng cá nhân do chính họ thực hiện.
- Doanh số bán hàng của những người khác trong mạng lưới do họ bảo trợ (tuyến dưới).
Nguồn tin từ KJC cho biết, bản chất cốt lõi của MLM hợp pháp là phân phối sản phẩm từ nhà sản xuất đến tay khách hàng mà không qua các kênh trung gian truyền thống (đại lý, siêu thị, cửa hàng bán lẻ). Hệ thống hoa hồng được thiết kế để khuyến khích cả việc bán hàng trực tiếp và xây dựng đội nhóm bán hàng.
Điều kiện pháp lý để hoạt động tại việt nam
Tại Việt Nam, bán hàng đa cấp là hình thức kinh doanh được pháp luật thừa nhận, nhưng bị quản lý chặt chẽ. Để một doanh nghiệp có thể hoạt động đa cấp hợp pháp, họ phải đáp ứng các điều kiện nghiêm ngặt theo quy định hiện hành:
- Doanh nghiệp phải được Bộ Công Thương cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp. Đây là điều kiện tiên quyết và công khai.
- Kinh doanh đa cấp chỉ được thực hiện đối với hàng hóa (sản phẩm vật chất cụ thể). Việc kinh doanh dịch vụ, tài chính, tiền ảo hoặc các đối tượng không phải hàng hóa đều bị cấm tuyệt đối.
- Doanh nghiệp phải có tiền ký quỹ tại một ngân hàng thương mại được cấp phép tại Việt Nam để đảm bảo nghĩa vụ đối với người tham gia và nhà nước.
- Phải có quy tắc hoạt động, kế hoạch trả thưởng minh bạch, rõ ràng, được đăng ký với cơ quan quản lý.
- Các quy tắc này phải tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc không yêu cầu người tham gia đặt cọc, mua hàng bắt buộc để được gia nhập hoặc duy trì tư cách thành viên.
Việc kiểm tra giấy phép hoạt động là bước đầu tiên và quan trọng nhất để phân biệt một công ty đa cấp hợp pháp.
Đặc điểm cấu trúc và cách vận hành của kinh doanh MLM
Mô hình đa cấp sở hữu những đặc điểm riêng biệt khiến nó khác biệt so với các hình thức kinh doanh truyền thống.
Là hình thức bán hàng trực tiếp (direct selling)
Trong hệ thống MLM, việc bán hàng được thực hiện trực tiếp từ người tham gia đến khách hàng cuối cùng. Điều này loại bỏ các khâu trung gian như bán buôn, đại lý, và quảng cáo truyền thống. Người tham gia không chỉ là người bán mà còn là người tiếp thị, truyền đạt thông tin sản phẩm dựa trên trải nghiệm cá nhân.
Hệ thống hoa hồng dựa trên mạng lưới
Đây là đặc điểm cốt lõi nhất khi nói về bán hàng đa cấp là gì. Thu nhập của người tham gia được cấu thành từ hai phần:
- Hoa hồng trực tiếp: Phần trăm doanh thu từ các sản phẩm mà người tham gia tự bán cho khách hàng.
- Hoa hồng gián tiếp: Phần trăm nhỏ từ doanh số bán hàng của các thành viên tuyến dưới mà người tham gia đã tuyển dụng và đào tạo (còn gọi là thu nhập thụ động).
Việc nhận hoa hồng gián tiếp chỉ được thực hiện khi doanh số bán hàng thực tế được tạo ra bởi tuyến dưới, không phải chỉ dựa trên việc tuyển dụng người mới.
Mạng lưới phân phối đa cấp và đào tạo
Thay vì sử dụng các đại lý phân phối, công ty đa cấp xây dựng mạng lưới người tham gia với nhiều cấp (level) và nhiều nhánh (leg) khác nhau. Người tham gia tuyến trên chịu trách nhiệm đào tạo, huấn luyện và hỗ trợ những người tuyến dưới phát triển kỹ năng bán hàng và sản phẩm. Vai trò của người tuyến trên là cố vấn và người hướng dẫn.
Phạm vi áp dụng của mô hình đa cấp rất đa dạng, bao gồm: Thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, các sản phẩm gia dụng, bảo hiểm, thiết bị điện, và các sản phẩm chăm sóc sức khỏe. Tuy nhiên, cần lưu ý lại rằng tại Việt Nam chỉ được kinh doanh hàng hóa.
Các mô hình bán hàng đa cấp hợp pháp tiêu biểu
Cấu trúc trả thưởng của các công ty đa cấp hợp pháp thường được chia thành ba mô hình chính, mỗi loại có cách tính hoa hồng và cơ chế phát triển mạng lưới khác nhau.
Mô hình bậc thang ly khai (stair-step breakaway)
Đây là mô hình phổ biến và lâu đời nhất, nổi bật với sự phân chia cấp bậc và mức hoa hồng rõ ràng. Mô hình này khuyến khích cả bán hàng cá nhân và xây dựng đội nhóm:
- Tính chất: Người tham gia đạt được các cấp bậc cao hơn dựa trên doanh số tích lũy của bản thân và nhóm. Khi đạt đến một cấp độ nhất định, họ “ly khai” (breakaway) khỏi người bảo trợ trực tiếp và tự trở thành người bảo trợ cấp cao, nhận hoa hồng từ doanh số của nhóm mới được tách ra.
- Ưu điểm: Tính mở rộng cao, tạo cơ hội phát triển ngang bằng cho các thành viên. Kế hoạch trả thưởng thường chi tiết, đảm bảo tính công bằng khi hoa hồng được chi trả chủ yếu từ doanh số bán hàng thực tế.
Mô hình nhị phân (binary)
Mô hình nhị phân là hình thức đơn giản hơn về cấu trúc, trong đó người tham gia chỉ được tuyển dụng tối đa hai người vào tuyến dưới trực tiếp của họ, tạo thành hai “nhánh” (Leg A và Leg B).
- Tính chất: Hoa hồng thường được tính dựa trên doanh số của nhánh có thành tích yếu hơn (nhánh yếu), nhằm khuyến khích người tham gia cân bằng sự phát triển của cả hai nhánh.
- Nhược điểm: Nếu một nhánh phát triển quá mạnh và nhánh kia yếu, người tham gia sẽ không nhận được hoa hồng hoặc nhận rất ít. Điều này có thể dẫn đến sự tập trung quá mức vào việc tuyển dụng người mà không tập trung vào bán hàng để cân bằng doanh số.
Mô hình đều tầng (unilevel)
Mô hình đều tầng cho phép người tham gia tự do tuyển dụng không giới hạn số lượng thành viên vào tuyến dưới trực tiếp của họ (tầng 1). Tất cả những người này đều nằm trên cùng một tầng.
- Tính chất: Người tham gia nhận được một phần trăm hoa hồng cố định từ doanh số của các tầng dưới (thường giới hạn ở một số tầng nhất định, ví dụ từ tầng 1 đến tầng 5).
- Ưu điểm: Đơn giản, dễ hiểu và khuyến khích việc mở rộng chiều ngang.
Cách phân biệt đa cấp hợp pháp và đa cấp phi pháp (lừa đảo kim tự tháp)
Để bảo vệ bản thân và tài sản, điều tối quan trọng là phải biết cách phân biệt một mô hình đa cấp hợp pháp và một mô hình lừa đảo (Ponzi hoặc kim tự tháp). Bản chất của lừa đảo đa cấp là lấy tiền của người vào sau trả cho người vào trước, không hề dựa trên doanh số bán sản phẩm thực tế.
Dấu hiệu của đa cấp hợp pháp
Theo tìm hiểu của những người từng đăng nhập KJC, công ty đa cấp hợp pháp tập trung vào chức năng bán hàng và tuân thủ pháp luật:
- Sản phẩm chất lượng: Sản phẩm có giá trị sử dụng thực tế, được kiểm định, có thể cạnh tranh trên thị trường và được bán trực tiếp cho người tiêu dùng cuối cùng (khách hàng không tham gia hệ thống).
- Chi phí gia nhập thấp/Không bắt buộc: Không yêu cầu người tham gia phải mua một lượng hàng hóa lớn ban đầu, đặt cọc hoặc đóng phí gia nhập quá cao.
- Tập trung đào tạo bán hàng: Các khóa đào tạo tập trung vào kỹ năng bán hàng, kiến thức sản phẩm, và kỹ năng giao tiếp.
- Chính sách trả hàng rõ ràng: Có chính sách cho phép người tham gia trả lại hàng hóa đã mua trong một khoảng thời gian hợp lý (theo Nghị định là tối thiểu 30 ngày) và được hoàn lại phần lớn tiền.
- Công khai giấy phép: Công ty được Bộ Công Thương cấp giấy chứng nhận và công bố công khai thông tin này.
Dấu hiệu nhận biết đa cấp phi pháp (kim tự tháp/lừa đảo)
Các mô hình lừa đảo thường ngụy trang dưới tên gọi “đa cấp” nhưng hoạt động theo mô hình kim tự tháp, tập trung vào tuyển dụng thay vì bán hàng:
- Tuyển dụng làm mục tiêu chính: Liên tục hứa hẹn về mức hoa hồng khủng, nhấn mạnh việc kiếm tiền thông qua việc lôi kéo người mới tham gia hệ thống, thay vì bán hàng.
- Yêu cầu chi phí lớn ban đầu: Bắt buộc người tham gia phải mua “gói sản phẩm” trị giá cao, đóng phí thành viên lớn, hoặc đặt cọc để được quyền tham gia. Mục đích chính là thu tiền từ người mới.
- Sản phẩm mờ nhạt/Giá trị ảo: Sản phẩm có chất lượng thấp hoặc giá trị bị thổi phồng, thậm chí là các sản phẩm ảo (tiền điện tử không có giá trị pháp lý, gói đầu tư siêu lợi nhuận) mà người tham gia không thể bán được ra thị trường bên ngoài.
- Thao túng tâm lý: Sử dụng các cuộc hội thảo hoành tráng, xa hoa để kích thích lòng tham, vẽ nên bức tranh “làm giàu nhanh chóng, không cần làm gì”. Kèm theo đó là các chiêu trò đánh vào lòng tin, tình cảm và sự bất an của người tham gia.
- Không có chính sách hoàn trả hàng: Hoặc chính sách hoàn trả rất khó khăn, phức tạp, nhằm giữ lại tiền của người tham gia.
Rủi ro pháp lý và vì sao đa cấp phi pháp phổ biến
Sự gia tăng của các mô hình đa cấp lừa đảo bắt nguồn từ việc lợi dụng tâm lý chung và sự thiếu hiểu biết về luật pháp.
Rủi ro khi tham gia đa cấp phi pháp
Tham gia vào các mô hình kim tự tháp không chỉ gây thiệt hại về tài chính mà còn dẫn đến các rủi ro pháp lý nghiêm trọng. Tại Việt Nam, hành vi tổ chức kinh doanh theo mô hình kim tự tháp (tức là mô hình mà thu nhập chủ yếu dựa vào việc tuyển dụng người mới thay vì bán hàng) là hành vi bị cấm và có thể bị xử lý hình sự về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản hoặc các tội liên quan khác.
Vì sao đa cấp phi pháp vẫn thu hút người tham gia?
Các đối tượng lừa đảo thường thành công nhờ vào hai yếu tố chính:
- Đánh vào tâm lý kiếm tiền nhanh: Hứa hẹn mức hoa hồng cao ngất ngưởng với nỗ lực tối thiểu, thu hút những người đang gặp khó khăn tài chính hoặc có mong muốn làm giàu không chính đáng.
- Thao túng cảm xúc và thông tin: Tạo ra một môi trường đầy hào hứng, sử dụng các diễn giả có khả năng thuyết phục cao để che đậy sự thật về sản phẩm và cơ chế hoạt động, khiến người tham gia tin rằng họ đang nắm giữ “cơ hội nghìn năm có một”.
- Thiếu thông tin pháp lý: Nhiều người không biết rằng kinh doanh đa cấp hợp pháp phải được Bộ Công Thương cấp phép và chỉ được thực hiện với hàng hóa.
Cách thức tự bảo vệ khỏi lừa đảo đa cấp và quyết định tham gia
Để tránh bị lừa đảo và đưa ra quyết định kinh doanh đúng đắn, bạn cần trang bị cho mình kiến thức và sự cẩn trọng.
Kiểm tra tính pháp lý của công ty
Trước khi tham gia hoặc mua sản phẩm, hãy thực hiện kiểm tra thông tin công ty một cách kỹ lưỡng:
- Truy cập website của Bộ Công Thương (Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng) để kiểm tra danh sách các doanh nghiệp đã được cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp còn hiệu lực.
- Kiểm tra thông tin về mã số thuế, mã số công ty trên các cổng thông tin quốc gia.
- Tra cứu thông tin và đánh giá về sản phẩm, đặc biệt là giá cả của sản phẩm đó so với các sản phẩm tương tự trên thị trường truyền thống.
Cẩn trọng trước lời mời chào hấp dẫn
Luôn giữ một “cái đầu lạnh” trước những lời hứa hẹn về lợi nhuận “khủng” hoặc “thu nhập thụ động trăm triệu” mà không cần làm gì. Hãy suy xét khả năng thực tế của những quyền lợi mà công ty đa cấp đưa ra. Nếu cảm thấy áp lực lớn phải mua hàng, phải đóng tiền hoặc phải tuyển dụng ngay lập tức, đó là một dấu hiệu cảnh báo đỏ (red flag).
Đánh giá chất lượng sản phẩm và thị trường
Hãy xem xét nghiêm túc:
- Bạn có tự tin bán sản phẩm này cho người thân và bạn bè, những người không tham gia hệ thống không?
- Giá của sản phẩm có hợp lý so với chất lượng và mặt bằng thị trường không?
- Nguồn thu nhập chính của bạn đến từ việc bán sản phẩm hay từ việc tuyển dụng người mới? (Nếu thu nhập chủ yếu từ tuyển dụng, đó là lừa đảo).
Bán hàng đa cấp là gì? Nó là một mô hình kinh doanh hợp pháp được pháp luật Việt Nam công nhận và quản lý chặt chẽ. Tuy nhiên, rủi ro lớn nhất nằm ở việc các mô hình lừa đảo kim tự tháp lợi dụng danh nghĩa “đa cấp” để trục lợi.
Để đưa ra quyết định đúng đắn, hãy luôn đặt yếu tố sản phẩm thực tế và doanh số bán hàng thực tế lên hàng đầu. Chỉ tham gia vào các công ty đã được cấp phép hợp pháp và có sản phẩm chất lượng, đồng thời luôn ý thức về rủi ro để bảo vệ tài sản của bản thân.
Hy vọng những thông tin chuyên sâu trên sẽ cung cấp cho bạn kiến thức hữu ích, giúp bạn phân biệt rõ ràng giữa cơ hội kinh doanh đa cấp chân chính và các chiêu trò lừa đảo tinh vi đang tồn tại.
